Jak czytać tekst biblijny

Czytając Biblię, należy pamiętać, że teksty w niej zawarte powstały w ramach kultury piśmiennej starożytnego Bliskiego Wschodu. Ta kultura dała nie tylko możliwość zapisu, czyli alfabet kananejski, z którego powstał alfabet hebrajski oraz grecki – użyte w trakcie redagowania Starego i Nowego Testamentu. Również sposób tworzenia tekstów, czyli formowanie większych całości, które znajdujemy w Biblii, został zaczerpnięty z tej kultury. Na starożytnym Bliskim Wschodzie powstawały od końca trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem teksty, które przedstawiały różne aspekty życia ówczesnego świata. Dzisiaj czytamy je jako świadectwa historyczne cywilizacji sprzed kilku tysięcy lat. Nie są to jednak teksty w ścisłym znaczeniu historyczne, ale dzieła literackie, w których historia jest tylko tłem do wyrażenia pewnych idei. Autorzy piszący na starożytnym Bliskim Wschodzie czerpali motywy z różnych wydarzeń, nawiązywali do nich, a ponadto tworzyli narracje, które mogą się wydawać niemal relacjami. Opowiadali o przygodach bohaterów, z detalami opisywali nawet ich duchowe stany.

Autorzy biblijni wpisali się w tego ducha komponowania tekstów. Nawiązywali do wydarzeń, ale nie opisywali faktów historycznych. Wspominali wydarzenia sprzed stuleci, ale ich przekaz zawierał przede wszystkim interpretację oraz komentarz. Prawdziwość Biblii nie polega zatem na precyzyjnym historycznym przekazie, jej wyjątkowość tkwi w przesłaniu od Boga, który za pośrednictwem ludzkiego słowa i ludzkiej historii przemawia do ludzi.

W księgach biblijnych prawdy o Bogu i o człowieku zostały wyrażone nie za pomocą formuł teologicznych czy filozoficznych, choć i takie czasem się zdarzają, ale przede wszystkim za pomocą narracji i różnych przekazów, często mających charakter symboliczny. Doskonałym przykładem takiego przekazu jest pierwsze jedenaście rozdziałów Księgi Rodzaju zwane też „prehistorią biblijną”. Zawarte w Biblii prawdy nie są definiowane, lecz opowiadane. Sprawia to, że taki tekst pozostaje otwarty nie tylko na tajemnicę, ale także na interpretacje i na aktualizacje. Aby jednak móc się w niego wsłuchać, należy przedtem odkryć jego charakter.

Narzędziem służącym do właściwego odczytania jakiegoś tekstu biblijnego (całej księgi czy jej fragmentu) jest określenie gatunku literackiego. Inaczej bowiem prawdy są przedstawiane w tekstach prorockich, inaczej w narracjach, inaczej w przekazie mądrościowym, a jeszcze inaczej w przepisach prawnych czy w modlitwach i obrzędach liturgicznych.

Każdy tekst biblijny ma określoną formę, która wynika z jego struktury oraz stosowanych środków literackich, charakterystycznych formuł i słownictwa. Porównując różne fragmenty Biblii, można określić gatunki literackie, którymi najczęściej posługiwali się autorzy biblijni. Literatura starożytnego Bliskiego Wschodu jest w tym niezwykle pomocna. Podobieństwa do niej polegają na użyciu zbliżonych terminów i zwrotów, motywów czy treści. Nie powinno to dziwić, bowiem jest to wyraz przynależności do wspólnego kręgu kulturowego. Twórcy tekstów biblijnych, podobnie jak wszyscy Izraelici, nie żyli w odosobnieniu. Historia Izraela jest pełna powiązań z innymi tradycjami, a Hebrajczycy uczestniczą w różnych wydarzeniach, chociaż często byli raczej przedmiotem niż podmiotem historii, wchodzili w rozmaite kontakty, więzi i zależności polityczne, handlowe i kulturalne. W tekstach biblijnych można zatem spotkać motywy i epizody obecne w dziełach literackich starożytnego Bliskiego Wschodu.

Poszczególne księgi biblijne mają właściwy i dobrany przez autorów styl oraz specyficzne słownictwo, na podstawie którego można określić charaktery-styczne cechy wybranych tekstów, tradycji biblijnych i poszczególnych ksiąg. Kompozycja utworów biblijnych często jest wyszukana i złożona.

Autorzy biblijni przekazali różne treści, korzystając przy tym z bogactwa znanych sobie literackich środków wyrazu, obecnych także we współczesnej literaturze. Porównania, metafory, przesadnie, skróty myślowe, powtórzenia, ironia, emfaza, pytania retoryczne i wiele innych należą do literackiego kanonu. Biblia jest przede wszystkim dziełem religijnym, w którym najważniejsza jest teologia, a poszczególnym księgom została nadana struktura teologiczna. Teksty w niej zawarte miały i nadal mają służyć przekazowi objawienia. Chociaż autor mógł wprowadzić dane związane na przykład z astronomią, to jego celem był przekaz religijny. Wiedza naukowa wyrażona w tekstach biblijnych odpowiada stanowi wiedzy, jaka była dostępna w tamtych czasach. Nie można doszukiwać się w Biblii danych dotyczących praw chemicznych czy zasad fizyki kwantowej. Do pewnych prawideł, które dziś możemy nazwać naukowymi, Biblia się wprawdzie odnosi, ale nie są one przedstawione w formie naukowych twierdzeń, trudno je zatem konfrontować ze współczesną nauką, która rozwijała się przez wieki. Autorzy biblijni inaczej patrzyli na wieczność, inaczej rozumieli upływ czasu niż dzisiejsza nauka. Bóg posłużył się nimi do przekazania człowiekowi objawienia i prawd teologicznych. Autorzy wykorzystali w tym celu różnorodne środki artystyczne, elementy historyczne oraz ubogą, w porównaniu z dzisiejszą, wiedzę naukową.

Nowy Testament z jednej strony jest kontynuacją biblijnych tradycji starotestamentalnych, ale z drugiej otwiera się na kulturę hellenistyczną, odmienną od bliskowschodniej. Nowość, jaką z sobą przyniósł Jezus z Nazaretu, wymagała nowych form przekazu. Ewangelia jako gatunek literacki powstała w środowisku chrześcijańskim, jest oryginalną, nieznaną wcześniej formą literacką. Paweł z Tarsu natomiast posłużył się używaną wtedy powszechnie w świecie grecko-rzymskim formą epistolarną, czyli listem.

Lektura Biblii

Lektura Biblii nie jest trudna, ale trzeba spełnić pewne warunki. Należy znaleźć czas, wybrać odpowiedni fragment i zastosować wypracowane przez wieki zasady czytania. Studiować można samodzielnie lub w grupie. Czytać można z perspektywy poznawczej, ale również z perspektywy modlitewnej. Modlitwa powinna zawsze towarzyszyć lekturze tekstu biblijnego. Jest ona pierwszym krokiem również w studiowaniu Biblii. Ponieważ Biblia zawiera wiele gatunków literackich, nie ma jednej jedynej metody czytania. W przypadku opowieści ewangelicznej sugeruje się postępowanie kilkuetapowe. Przede wszystkim należy przeczytać cały wybrany tekst. Później trzeba przeczytać tekst ponownie, zaznaczając to, co wymaga szczególnej uwagi. Mogą to być specyficzne słowa, nieznane nazwy lub określenia, nowe pojęcia. Na tym etapie warto również sformułować pytania, do których tekst nas skłonił. Następnie należy szukać odpowiedzi na postawione pytania, szukać wyjaśnień trudnych terminów, nazw czy pojęć. W Bibliach podawane są często odniesienia do innych tekstów, które pomagają zrozumieć ten obecnie czytany. Ale często nie wystarczy tylko sięgać do innych ksiąg biblijnych. Pewne zagadnienia będą wymagać konfrontacji z komentarzami lub innymi źródłami dostępnymi również w internecie. Po tych wszystkich zabiegach trzeba wrócić do biblijnego tekstu i raz jeszcze go przeczytać, będąc otwartym na Słowo, które Bóg tu i teraz do nas kieruje.

Nieco inaczej winna wyglądać lektura biblijnego tekstu poetyckiego, na przykład psalmu. Po przeczytaniu, najlepiej na głos, takiego tekstu następnym krokiem będzie sformułowanie myśli przewodniej. Następnie należy się zastanowić w jakich okolicznościach ten psalm powstał, jaka jest jego struktura, jakie środki poetyckie zostały użyte. Kolejnym krokiem będzie znalezienie w nim kluczowych elementów myśli religijnej Izraela, takich jak stworzenie, wyzwolenie, przymierze, grzech, Mesjasz, poszukiwanie Boga itd. Ważnym etapem będzie uchwycenie w tekście starotestamentalnym chrześcijańskiego znaczenia. Będzie to krok prowadzący poza dosłowny sens tekstu. Możemy w nim dostrzec przemawiającego Chrystusa lub też Kościół zebrany na liturgii. Chrześcijanin może być podmiotem lirycznym takiego tekstu albo też narratorem. Lektura tekstów starotestamentalnych może być również wsparta tekstami z Nowego Testamentu. Tematy napotkane w tekście hebrajskim mogą zostać uzupełnione ideami sięgającymi do Nowego Przymierza. Gdy jest mowa na przykład o wyzwoleniu, będzie ono znaczyło wyzwolenie z grzechu w Jezusie, Pascha będzie oznaczać przejście ze śmierci do życia, a prawo wskazywać będzie na przykazanie miłości i oddanie życia za innych. Opierając się na tekście psalmu i posługując się jego zwrotami, można sformułować własną krótką psalmiczną modlitwę i tak zakończyć czytanie. Kierując się powyższymi wskazaniami, można czytać tekst biblijny w grupach. Trzeba przy tym pamiętać, że lektura w grupie wymaga kontekstu modlitewnego. Inaczej bowiem spotkanie przy Biblii zamieni się w intelektualnie pogłębioną dyskusję, ale owoców duchowych nie przyniesie. Uczestnicy grupowej lektury Biblii muszą koniecznie poświęcić czas poza spotkaniem na pracę nad określonym tekstem. Prowadzący winni być należycie przygotowani do prowadzenia grupy. Nie muszą być ekspertami biblijnymi, ale powinni umieć koordynować pracę i poszukiwania w celu poznania i zrozumienia tekstu biblijnego. Od nich będzie zależeć organizacja i przestrzeganie określonych zasad pracy grupowej. Dobrym sposobem poznawania tekstu biblijnego jest uczestnictwo w wykładzie, po którym następuje dyskusja, również w mniejszych grupach.

Fragmenty wstępu Andrzeja Mrozka z Biblii Podróżnej   KUP TERAZ